ఇంద్రధనుస్సు

“పెండ్యాల రాఘవరావు అంటే ఆ మాదిగల కలిసినాయన “అని పేరు ను, తీర్మానాన్ని చేసి అదేదో తప్పు పని అన్నట్టు మాట్లాడేవారికి ఎదురు నిలిచి
మా బాపు సమానత్వ భావనల సమరశంఖం పూరించి ,సహపంక్తి భోజనాలు నిర్వహించారు.
1935 ప్రాంతం రోజులవి. మహా గడ్డు కాలం,గుడ్డి లోకం. ఆనాడు దళితులను హరిజనులు, మాదిగలు అనే వాళ్ళు. దూరం పెట్టేవాళ్ళు. ఈ అంటరానితనం నిర్మూలనకు కృషి చేయాలని మా బాపు నడుకట్టారు. మేము నాన్న ను బాపు అని అంటాం . మా బాపు చాలా మంచి వారు.
పెండ్యాల రాఘవరావు గారు ( 15. 3.1917 _ 10. 9 . 1987)
వరంగల్ జిల్లా చిన్న పెండ్యాల గ్రామ వాస్తవ్యులు. పెండ్యాల పిరాట్యమ్మ , రామంచందర్ రావు వీరి తల్లిదండ్రులు. భూస్వామ్య, గ్రామ కరణం కుటుంబం. చిన్ననాటి నుండి చదువులో చురుగ్గా ఉండటం తో హన్మకొండ లో చదువు కొరకు పంపించారు. ప్రపంచం, రాజకీయాలు పరిచయమయ్యాయి. గాంధీ స్వాతంత్ర్య పోరాటాలు తెలిసాయి.

నిజాం నిరంకుశ రాజ్యంలో తొలి స్టేట్ కాంగ్రెస్ సత్యాగ్రహి గా ఎన్నో పోరాటాలు చేసారు.
హైదరాబాద్ రాజ్యం లో చైతన్యాన్ని రాజేసిన ఆనాటి ఆంధ్ర మహాసభ లో జాతీయపక్ష కార్యకర్తగా పనిచేస్తున్న కాలంలో తనకు తానే స్వతంత్ర వీరునిగా మలుచుకున్నారు. గ్రామాల్లో విద్య అనేదే లేక అంధకారంలో ఉన్న సమాజానికి తామే స్వయంగా సిలబస్ తయారు చేయించి బళ్ళు పెట్టి చైతన్యవంతులను చేసారు. హాస్టల్ పెట్టారు.
ప్రభుత్వ విధానాలను వ్యతిరేకించి ఎదిరించినందుకు జైలు పాలయ్యారు. సాంఘిక కట్టుబాట్లను ఖండిస్తూ స్త్రీ ల పక్షాన గొంతెత్తారు. వెట్టిచాకిరి నిర్మూలన కోసం పోరాటాలు చేస్తూ ప్రజల పక్షాన నిలబడ్డారు. తెలంగాణ రైతాంగ పోరాటానికి తమ జీవితాన్నే బలి ఇచ్చేందుకు సిద్ధపడిన విశాల హృదయుడు పెండ్యాల రాఘవరావు. దళ నాయకుడిగా ఎన్నో పోరాటాలు చేసాడీ అజ్ఞాత వీరుడు . శాసనోల్లంఘనం చేసి నిజాం ప్రభుత్వానికి నిద్ర పట్టకుండా చేసిన సాయుధ పోరాట యోధుడు. రజాకార్ల ఆగడాలకు అడ్డుకట్ట వేసేందుకు రంగం సిద్ధం చేసి ప్రజాస్వామ్య వ్యవస్థ కోసం పాటుపడిన ఘనుడు. ఎన్నో ఏళ్ళు అడవుల్లో క్యాంపులు నిర్వహించి స్వాతంత్ర్య సమరం చేసిన విప్లవ వీరుడు.కమ్యూనిస్ట్ నాయకుడు.
క్రమశిక్షణ ,సత్ప్రవర్తన,మంచితనం , ఉన్నత భావాలు పోతపోసిన రూపు మా బాపు ధృఢకాయానికి మరింత వన్నె తెచ్చినవని ఆనాటి పెద్దల అభిప్రాయం.
ఔను! అనర్ఘళంగా ఉపన్యాసాలు ఇచ్చేవారనీ, బాపు మీటింగ్ ఎక్కడున్నా ప్రజల సద్దులు గట్టుకొని బండ్లల్లో వచ్చేవారు అని ఎందరో గుర్తుచేసుకున్న మాటలు నాకు స్ఫూర్తినిస్తాయి . మా బాపు జీవిత చరిత్ర రాయాలని చుట్టుపక్కల గ్రామాల్లో బాపుతో పనిచేసిన కొందరు దళ సభ్యుల్ని,ఇతర ప్రముఖ లీడర్ల ఇంటర్వ్యూచేస్తే ఇలాంటి విషయాలెన్నో చెప్పారు- “ఆయన మాటలే తూటాలు”,”ప్రజలను చూరగొనే వాగ్ధాటి”, ” ఉత్తమ నిర్మాత”,”ప్రజల మనిషి”, “రాఘవ రావే మూమెంట్”, “ప్రజలను అంటిపెట్టుకున్న వీరుడు “, “పట్టుదలగల మనిషి “,” హృదయంలో సాయుధ పోరాటం”, “ధన్యమైన జీవితం “,” మంచి స్నేహితుడు “,”ఆయనే పోరాటం “,”మడమతిప్పని మరో స్వాతంత్ర్య సమరసేనాని”,”ఆదర్శప్రాయమైన జీవితం “,”ఆయన త్యాగధనుడు”,”మెస్మరైజ్ చేసే ఉపన్యాసం”,”సామాజిక విప్లవ వైతాళికుడు””ఆత్మీయుడు”, “సైన్యాధిపతి” అంటూ వారి వారి అభిప్రాయాలను వ్యాసాలలో రాసిచ్చినవీ మా బాపు రాసుకున్న ” నా ప్రజా జీవితం” పుస్తక రూపంలోకి తెచ్చినప్పుడు అవన్నీ వేసి ముద్రించాము. అదొక గొప్ప అనుభూతి. అవును మరి మా బాపు నూనూగు మీసాల నూత్న యవ్వనం లో ఊళ్ళో ‘ఓం జెండా ‘ఎగురవేసి సర్కార్ ను, త్రివర్ణ పతాకాన్ని వరంగల్ కోటపై ఎగురవేసి నైజాం రాజుకు ఎదురొడ్డిన పోరాటాలన్నీ కథలు కథలుగా విన్నదాన్ని ఎలా ఊరుకుంటాను? ” మావి రికార్డు లు లేవు, ఉన్న రికార్డులను తగులబెట్టడమే మా కార్యక్రమాలాయె” అనీ
“మేము ఏదో ఆశించి చేయలేదు ఆ పోరాటాలు . అసలు మేం బతుకుతామని అనుకున్నామా?”అని ప్రముఖ వారు చెప్పిన మాటలు ఇంకా నా చెవుల్లో మారుమ్రోగుతుంటాయి.ఇప్పుడు ఈ స్వాతంత్ర్య వజ్రోత్సవ సందర్భంగా ఇలా తమ ప్రాణాలను ఫణంగా పెట్టిన ఆనాటి వీరుల గురించి అక్షరాలలో నిక్షిప్తం చేస్తుంటే ఎంత సముచితమైన కార్యం తలపెట్టారని అభినందనలు చెప్పడం తప్ప ఏం చేస్తాం? స్వాతంత్ర్యం వడ్డించిన విస్తరి అయింది నేటి విచ్చలవిడి సమాజానికి. నిర్లక్ష్యం వహిస్తే గ్రద్ద లా తన్నుకుపోతారీ స్వాతంత్ర్య శాంతి కపోతాన్ని. అప్రమత్తం చేయాలనే నిర్వాహకులు భుజాన వేసుకున్నారనకతప్పదు. ఈ మహా కార్యక్రమం లో ఓ అక్షర మౌతున్నందుకు నాకైతే సంతోషంగా ఉంది. ఈ వీరుని బిడ్డ ను అని చెప్పుకోవడం గర్వం గా నూ ఉంది.
భారత భూమి మనదే కానీ ఫలితము మనకేది ॥2॥
భారతదేశము భాగ్యమదేశం
పై గనగా మనదే
ఆకలితోడ మలమల మాడి
అలమటించుట మనదేగా
పరదేశీయుల్ పాలన చేయగా స్వరాజ్యంబదియేది
ఫలితము మనకేది॥2॥

రత్నగర్భయని నామమొంది
దేశ దేశముల కీర్తి పొంది
ఘనవిఖ్యాత ఖ్యాతి నొందె ఘనతర స్వాతంత్ర్యము లేక ఫలితము మనకేది ॥భారత॥
అంటూ పాటలు రాసి పాడిన మా బాపు ఆనాటి ఆర్య సమాజం లో పనిచేసారు.
“తల్లిని మించిన దైవము వేరే
ధారుణి లేదోయూ ॥2॥
స్వారాజ్యంబె స్వరాజ్యమాయే
మా సేవా బలమాయే
ఈ ధరణీ మాతోయీ ॥ 2॥
అని గేయాన్ని రాసిన మాబాపు ఎంత గొప్ప కవి కదా!
“భారతమాత వందనం
కన్నా తల్లి వందనం
మా కన్నా తల్లీ వందనం ॥భారత॥
మన భూమి హితమే కోరి
మానరా మధుపానమూ
మాని సుఖియించరా॥భారత॥
అని సామాజిక గేయాలు రాసినా,
“త్యాగశీలురకు దేశ సేవకులకు జోహారులిడగా కదలిరారే దేశభక్తులకు దీన బంధువులకు జోహార్లీడగా కదలిరారే ॥ జోహారు॥సత్యమహింసా సర్వభూత దయ మూర్తిభవించి సాక్షాత్కరించిన దేశభక్తులకు దీనబంధువులకు జోహారులిడగా ॥
ధరా సుతులను వర్జించి
ధన ధాన్యంబులు త్యజియించి మాతృభూమిని సేవించుటయే పరమార్ధమని యెంచి
పాటుపడిన భవ్యమూర్తులకు జోహారులిడగా కదలిరారే”
అంటూ ఉత్తేజకరమైన గేయాలు ప్రజలముందు పాడినా మా బాపు స్వాతంత్ర్య కాంక్ష , సాహిత్య అభిలాష తెలిసిపోతుంది.
ఏడవ తరగతి వరకే చదువుకున్నా తెలుగు,ఉర్దూ,హిందీ, ఇంగ్లీష్ భాష లలో పటుత్వాన్ని సాధించుకున్నారు .
అందుకేనేమో ఎం.పి. పదవి తీసుకొమ్మని కమ్యూనిస్ట్ పార్టీ కేంద్ర నాయకత్వం ఒత్తిడి చేసి శాసనసభ సీట్లు వదులుకొమ్మని ఉంటుంది. పార్లమెంట్ లో గళాన్ని వినిపించాలంటే హిందీ బాగా మాట్లాడగలగాలనే , భాషా నైపుణ్యం ఉన్నవారు కావాలనే కావచ్చు. మా బాపు ఆనాటి హైదరాబాద్ రాష్ట్ర పోలీసు ఆక్షన్ సమయం లో మూడు ఏళ్లు జైలు జీవితం గడిపారు. 1952 లో జరిగిన మొట్టమొదటి సార్వత్రిక ఎన్నికల లో పోటీ కి జైలు నుండే నామినేషన్ వేసి, పి.డి.ఎఫ్ తరపున పోటీ చేసారు. రెండు ఎం .ఎల్.ఏ. సీట్లు ఒక ఎంపీ సీటు కైవసం చేసుకున్నారు. అత్యధిక సీట్లు ఏక కాలంలో గెలుచుకున్నందుకు మా బాపును , అత్యధిక మెజారిటీతో గెలుపొందిన రావి నారాయణరెడ్డి గారిని నెహ్రూ గారు పార్లమెంట్ లో అభినందించారు.
1952 నుంచి 57 దాకా తొలి లోక్ సభ లో ఎన్నో సమస్యలపై ప్రజాగళం వినిపించిన వక్త మా బాపు.
“ఆయన ఎవరనుకున్నావ్? ” ,”హి ఈజ్ అవర్ మాన్” అని హృదయపూర్వకంగా తోటి పోరాట వీరులతో ఆనాటి నాయకులతో అనిపించుకున్న పెండ్యాల రాఘవరావు గారు వారు జైలు లో ఉన్నప్పుడు 1949-50 లలో కంట్రోళ్ళ పై
‘‘ నా దేశం- నా భారత దేశం
నా దేశం నా భారత దేశం
మన్ను బంగరౌ మాన్యాలున్నా
సాలెల్ల పారే సెలయేరులున్నా
మడిలో మొక్కకు తడిలేదన్నా”॥ నా దేశం రా॥
అంటూ రాసిన గేయం లో పేద బ్రతుకులను స్పృశిస్తూ, దళారుల మోసాలను , రాజకీయాలను ఎండగట్టారు. ” వలస విధానపు వరమేరయిది/ తెల్లోడు పెట్టిన తెగులేరయిది/
నల్లోడు నేడు నడుపుతున్నాడు/ దోపిడి వర్గాల దాపునున్నాడు” ॥ నా దేశం నా భారత దేశం”
అని రాసినారు.
మా బాపు ధైర్యసాహసాల గురించి ఎన్నైనా చెప్పవచ్చు.ఆయన జీవిత చరిత్ర అంటే ఆనాటి తెలంగాణ రైతాంగ పోరాట చరిత్ర, సాయుధ పోరాట చరిత్ర

ప్రత్యేక తెలంగాణ కు ప్రత్యేక పండగ బతుకమ్మ, రాష్ట్ర అవతరణ తరవాత రాష్ట్రం లోని ఊరు ఊరు వాడ వాడా చేరింది బతుకమ్మ, రాష్ట్ర హద్దులు దాటి, దేశ ఎల్లలు దాటి వెళ్లింది బతుకమ్మ. ఇప్పుడు ప్రపంచ వ్యాప్తంగా ఈ పూల పండగను ఘనంగా జరుపుకుంటున్నారు. మా బడి పిల్లలు బతుకమ్మ సంబరాలను బొమ్మగా గీశారు. చిన్నారుల చిట్టి ప్రయత్నం మెచ్చుకోదగినది.

-రూప

చిన్నారి చిత్రకారులు

D.హర్ష
ఆదిత్య కుమార్,
M రమేష్,

8th ‘డి’ సెక్షన్
ZPHS శివరాంపల్లి
రాజేంద్ర నగర్ మండలం
రంగారెడ్డి జిల్లా

బతుకమ్మ పండుగను కొన్ని ప్రాంతాల్లో బ్రతుకు నిచ్చే పండుగ అని బతుకమ్మని అంటారు కానీ మా మహబూబ్నగర్లో బతుకమ్మలు ఆడరు బతుకమ్మ పాటలు పాడుతారు బొడ్డెమ్మ అని రజాకర్ల కాలంలో ఆడవాళ్ళను చాలా హింసించేవారు వారిని వివస్త్రను చేసి ఆటలు ఆడేమని వారట అందుకని స్త్రీని బతకమ్మ అని అక్కడ కొలుస్తారు ఆనాటికి ఈనాటికి స్త్రీల పరిస్థితి అలాగే లేకున్నా కొన్ని మార్పులతో ఈరోజు కూడా కడుపులో ఉండే ఆడపిల్లని చంపేస్తున్నారు మన తెలంగాణ వచ్చిన తర్వాత ఆడబిడ్డ బతుకమ్మ అని బతుకమ్మ పాటలకి కొత్త ఊపిరి వచ్చి మన తెలంగాణ అంతా కుటుంబ సమేతంగా చిన్నా పెద్ద తారతమ్యము లేక చక్కగా జరుపుకుంటున్నటువంటి ఒక మంచి పండుగ బతుకమ్మ పండుగ అందరూ ఆటలాడుతూ పాటలు పాడుతూ పువ్వులను దేవతలుగా భావిస్తూ జరుపుకుంటున్నటువంటి పండగ బతుకమ్మ పండుగ అదే కాక తెలంగాణలో ప్రజలు రాయిని రప్పను కూడా దేవుడిగా భావిస్తారు చెట్టును కూడా కానీ కొన్ని రకాలైనటువంటి రోగాలకు చేతికి గడ్డలు అయితే ఒక ఆకు రసం పూస్తారు పాము తేలు కాటుకు ఒక రకం ఆకు రసం పూస్తారు అప్పటినుండి కూడా చెట్లకు పువ్వులకి తెలంగాణ వారు చాలా ప్రాధాన్యత ఇస్తారు అలాంటి పండుగలలో బతుకమ్మ పండుగ ఒకటి పూల అన్ని రకాలైన పూలను పూజించే అపురూపమైన పండుగ తలలో పెట్టుకొని పూలను తలపైన ఎత్తుకొని గౌరీగా భావించి సమర్పించే పండగ బతుకమ్మ పండుగ

మోహన్ దాస్ కరంచంద్ గాంధీ భారత జాతీయోద్యమంలో ప్రముఖ రాజకీయ, ఆధ్యాత్మిక నాయకుడు. సత్య అహింస విలువలు సార్థకతను
దశాబ్దాల క్రితమే తెలియపరచారు సత్యాగ్రహం, అహింస ప్రపంచ వ్యాప్తంగా కూడా ఉన్నత ఆశయాలుగా స్వీకరించ బడినాయి. కావుననే ఐక్యరాజ్యసమితి కూడా ప్రతి సంవత్సరం మహాత్మా గాంధీ జన్మదినం అయిన అక్టోబరు 2 వ తేదీని అంతర్జాతీయ అహింసా దినోత్సవంగా గుర్తించింది.
మహాత్మా గాంధీ గారు నాటి ప్రజల పరిస్థితుల్లో మార్పును ఆశించి సత్యాగ్రహం చేశారు. అందరికీ విద్య, మహిళాసాధకారత, పేదరిక నిర్మూలన, ఖాదీ వస్త్రాల ఉపయోగం వంటి వాటి స్థితిగతుల్లో సామజిక న్యాయం తేవాలని నిరంతరం శ్రమిస్తూ నే వచ్చారు.
సామజిక న్యాయమనే మార్గంలో వచ్చే అనైతిక అడ్డంకులైన ఏడు అంశాలను మహాత్మా గాంధీ గారు ‘ఏడు సామాజిక పాపాలు’ గా తెలియజేశారు. *ఆ ఏడు పాపాలు ఇలా….

1. నియమ నిష్టలు లేని రాజకీయాలు
2. మానవత లేని శాస్త్ర విజ్ఞానం
3. అంతఃణ లేని ఆనందం
4. త్యాగం లేని పూజ
5. నీతిలేని వాణిజ్యం
6. పని లేని సంపద
7. శీలము లేని విద్య

గాంధీ గారి అనుసారం నైతికత, అర్థశాస్త్రం, రాజకీయం, ఆధ్యాత్మికత వేరు వేరు శాఖలు. కానీ అన్నిటి ఉద్దేశ్యం మాత్రం ఒకటే అదే సర్వోదయం. అయితే ఇవి సత్య అహింసలనే పునాదుల పై నిలిచినపుడే స్వీకార యోగ్యాలుగా ఉంటాయి.

రాజకీయం లక్ష్య రహితమై, ఆదర్శ రహితమైతే అది పవిత్రమైనది కాదనాలి. పొలిటికల్ పవర్ యొక్క లక్ష్యం ప్రజా శ్రేయస్సు. నాయకుడు సత్యాన్వేషణ, నిస్వార్థ, నిజాయితీ నిష్పక్షపాతం గుణాలు కలిగి ఉండాలి. స్వచ్ఛందంగా సాధారణ సగటు మనిషి జీవనం గడపడం తప్పనిసరి కర్తవ్యం.

అలాగే శ్రమలేని సంపాదన ఆమోదయోగ్యం కాదు. ఆశించరాదు. అది దొంగ సొమ్ము అవుతుంది. ఆత్మ సాక్షి లేకుండా ఇతరులను బాధించి, మోసం చేసి పొందే ధన సుఖం పాపం అవుతుంది. అలా పొందే ఆనందం అశాశ్వతం. నిత్యమైన ఆనందం కావాలంటె సగటు అవసరాలు తీరని వారికి సహాయం చేయడం వలన నిజమైన ఆనందం కలుగుతుంది.
మనిషి లక్ష్యం పవిత్రమైనప్పటికీ నీ సరియైన జ్ఞానం లేకపోతే చెడు దారుల్లో నడిచే ప్రమాదమూ ఉన్నది. అది చరిత్రకు మచ్చ తెస్తుంది. మంచి చరిత్ర లేదా మంచి వ్యక్తిత్వం లేనపుడు జ్ఞాని కూడా పాపుల కోవలోకే వస్తాడు.

రామభక్తుడైన గాంధీ ప్రతి మనిషిలో రాముని చూడాలనుకునే వాడు. వ్యాపారం లో అప్పుడప్పుడూ నిజాయితీ చంపబడుతూ ఉంటుంది. అవసరానికి మించి లాభం తీసుకునే వ్యాపారి తన దుకాణం లో మరిచిపోయిన వస్తువును కొన్నవాడికి అప్పజెప్పినా అతడు నీతిమంతుడు అనబడడు. దురాశా పరుడు ఒక దోపిడీ దొంగ లాంటి వాడు.

త్యాగం లేని పూజ కర్మకాండ జరిపించడం లాంటిది.
జీవితంలోని అన్ని విషయాల్లో భక్తి ముఖ్యమని నమ్ముతారు గాంధీ గారు. భక్తి ఆత్మజ్ఞానానికి సాధనం. చిన్న చిన్న స్వార్థాల ఆసక్తుల త్యాగం పరి పూర్ణత్వం వైపూ నడిపిస్తుంది. పరమత సహనమంటే సత్య అహింసలు పాటించడమే. ఇతర మతాల విషయంలో జోక్యం చేసుకోవడం, ఇతర మతాల ను విమర్శించడానికి ఘర్షణ పడటానికి సాకులు వెతకడం అనేది పూజ యెక్క పరమార్థాన్ని ప్రశ్నిస్తుంది.

ఈ విధంగా గాంధీ గారు చెప్పిన ఏడు సామాజిక పాపాలను తెలుసుకొని మసలుకోవడమే జాతిపిత వర్ధంతికి ప్రజలు పాలకులు అర్పించే నిజమైన నివాళి.

• రూప

కవికోకిల బిరుదాంకితుడు,వనకుమారి,జలదాంగన,కృషీవలుడు మొదలగు కావ్యాలను రచించిన ఉత్తమ కవి.
” కవిత్వతత్త్వ నిరూపణము” అను ఆలంకారిక కావ్యాన్ని రచించిన లాక్షణికుడు.తన ఖండకావ్యాలలో కొన్నింటిని ఇంగ్లీష్ లో ” వాయిస్ ఆఫ్ ది రీడ్” గా ప్రకటించి ఆంగ్లంలో కూడా ఘనతను వహించిన కవిపుంగవుడు దువ్వూరి రామిరెడ్డి.

తెలుగు సాహిత్య నందనోద్యానం లో ఆవిర్భవించిన కవితా కుసుమం రామిరెడ్డి గారు 9-11-1895 సంవత్సరంలో గూడూరులో జన్మించారు.పాఠశాలలో చదువుకోవడం తక్కువే అయినప్పటికీ స్వయం కృషితో ఇంగ్లీష్, ఫ్రెంచ్ ,లాటిన్, జర్మన్,బెంగాలీ,పర్షియన్,ఉర్దూ,తమిళం,సంస్కృతం నేర్చుకున్న బహుభాషావేత్త.చిత్రలేఖనం,శిల్పం,ఫోటోగ్రఫీ,రేడియో ఇంజనీరింగ్ అన్నింటిలో తన ప్రతిభను చాటుకున్నారు.తెలుగు సాహిత్యంలో పద్యాలు రాయడమే కాక వచనంలో కూడా లయబద్దత ఉంటుందని నమ్మేవారు. అభ్యుదయ,భావ,మాతృ దాస్య విముక్తి,దేశభక్తి గీతాలు,,కర్షక సాహిత్యం,నాటకాలు,అనువాదం అనేక ప్రక్రియల్లో రచనలు చేసి అందరిని మెప్పించిన కవి రామిరెడ్డి. 1929 సంవత్సరంలో బెజవాడ ఆంధ్ర మహాసభలో “కవికోకిల” గా బిరుదు ప్రదానం ,నెల్లూరు రెడ్డి జనసంఘం వారి “స్వర్ణ పతకం”,విజయనగరం మహారాజా స్థానంలో వనకుమారి కావ్యానికి అందుకున్న నగదు పురస్కారం రామిరెడ్డి గారి సాహిత్య ప్రతిభకు తార్కాణం.
ఇంత ప్రముఖ కవి సాహిత్య కృషీవలుడు 11-9-1947 సంవత్సరం అంటే భారతదేశానికి స్వాతంత్య్రం వచ్చాకే స్వేచ్చా భారతాన్ని చూసి కన్నుమూశారు.

రామిరెడ్డి గారికి మిత్రులు,సమకాలికులు వ్రాసిన లేఖల్లో, మిత్రులకు రామిరెడ్డి గారు వ్రాసిన లేఖల వల్ల విశేషాలు తెలుసుకోవడానికి వీలుంది.

తల్లావజ్ఝల శివశంకర శాస్త్రి గారికి రామిరెడ్డి వ్రాసిన లేఖ వల్ల రామిరెడ్డి జీవిత విశేషాలు తెలుస్తున్నాయి.పందొమ్మిది సంవత్సరాల వయసులో బ్రతుకులో జరిగిన ఒక సంఘటన వల్ల కవి అయ్యాడని,ఏ క్షణంలో కవిత్వం హెచ్చరిక చేయకుండా వదిలి పోతుందేమోనని భయం కలుగుతుందని వ్రాశాడు.

వ్యవసాయ వృత్తిలో ఉన్నప్పటికి మెకానికల్ ఇంజనీరింగ్, విజ్ఞాన శాస్త్రాల్లో శ్రద్ధ చూపించే వాడినని చెప్పుకున్నాడు.

1911 సంవత్సరంలో విజయనగరం మహారాజా వారు నడిపిన కావ్య రచనా స్పర్థలో నా ” వనకుమారి” సాధించిన ప్రథమ స్థానమునకు చిహ్నముగా ఐదు వందల రూపాయలు బహూకరించిరి”. అని వ్రాయడం వలన ఆ కాలం కవుల్లో రామిరెడ్డికి గల స్థానాన్ని ఊహించవచ్చు.

తెలుగులో కవిత్వం వ్రాయడమే కాక ఆయన కవిత్వాన్ని ఇంగిలీషులో అనువాదం చేయడం వల్ల రామిరెడ్డికున్న ఇంగ్లీష్ పరిజ్ఞానం,అంతర్జాతీయ స్థాయిలో రామిరెడ్డి పొందిన గౌరవస్తానం ఈ లేఖ ద్వారా విదితమౌతుంది. ^బ్రిటిష్ ఎంపైర్ ఎడిషన్ ఆఫ్ ఇంగ్లీష్ పోయెట్రీ” ( బ్రిటిష్ సామ్రాజ్య దేశాలందు రచింపబడిన ఇంగ్లిష్ కవిత్వ సంపుటము) లో నా పద్యములు మూడు ప్రకటింపబడినవి.విదేశీయులైన కవిత్వ సంకలన కర్తలు తెలుగుకవి నొకనిని గౌరవించుట యిదే ప్రథమమేమో! డా.జేమ్స్ కజీన్సు గారు’ సమదర్శన’ యను తమ గ్రంథమందు ” భారతీయ భాషా కవిత్రయము” అను భాగమున మహమ్మద్ ఇక్బాల్ ను,పురాణ సింగ్ ను,మరి నన్ను గురించి వ్రాసిరి.ఇంగ్లీష్ కవిత్వ ఛందోరీతులలో కాక,సేవ కల్పించుకొనిన స్వచ్ఛంద కవిత్వ రచనా నిర్మాణ కౌశలమును,నా స్వతంత్ర భావనాశక్తిని వారు మెచ్చుకొనుచు ” అమెరికాలో వుత్పత్తి చేయబడుచున్న దానికంటె ఎన్నో మడుగులు యిది హెచ్చయినది.” అని వ్రాసారు. శివశంకరశాస్త్రి గారికి లేఖ వ్రాయడం వల్ల వ్యక్తిగత విషయాలు,ఆయన గడించిన అంతర్జాతీయ ఖ్యాతి మొదలగు విషయాలు తెలుస్తున్నాయి.తెలుగు కవుల్లోనే కాక భారతీయ భాషా కవిత్రయం లో ఒకడుగా రాణించి తెలుగు సాహిత్యానికే వన్నె చేకూర్చాడు రామిరెడ్డి.

తెలుగు భాష పట్ల గౌరవం,అనురాగం రామిరెడ్డికి ఎక్కువ అనే విషయం’ జగత్పతి’ గారికి వ్రాసిన లేఖ ద్వారా విదితమౌతుంది.పరాయిపాలనలో తెలుగుభాషకు గౌరవం లేదని బాధపడాల్సిన అవసరం లేదని” ఆంధ్ర్స్ కావ్యము చేత బట్టుట అవమానకరమనుకొన్న దుర్దినాలు గడిచిపోయినవి.” అని అంటూనే
” మన పోతన,తిక్కన, శ్రీనాథాఫై మహాకవుల కంటె మిల్టన్,షెల్లీ,కీట్స్ చాలా గొప్పవారను అజ్ఞాన విలసితమైన అపోహ అంతరించినది.మాతృభాషపై మమత హెచ్చినది. “సత్కవి యద్యప్తి రాజైన కిమ్’ అన్న కవితా సామ్రాజ్యము పునః ప్రతిష్ఠితమైనది.తెలుగు తేజము,తెలుగు కత్తి, తెలుగు నుడికారము,తెలుగు నేల అను మాటలు ప్రతి విద్యార్థి నాలుక కొనన నృత్యము చేయుచున్నది.” అనడం వల్ల ఆ కాలంలో తెలుగుభాష తెలుగుదేశంపై గల అభిమానం వ్యక్తమౌతుంది.

రామిరెడ్డి గారి కావ్యాలను చదివి ప్రముఖ సాహితీవేత్తలు,మిత్రులు తమ అభిప్రాయాలను లేఖాముఖంగా తెలిపారు. వేదం వేంకటరాయ శాస్త్రి గారు వనకుమారి,జలదాంగన, కృషీవలుడు గ్రంథాలను చదివి
“కవితా బీజమయిన ప్రతిభ నాకు గోచరించినది.శబ్ద సౌష్టవ ప్రణవత్వము గూడ నగపడుచున్నది.అనియు వేటూరి ప్రభాకరశాస్త్రి గారు ” చక్కని భావములు,శైలియును నిగ్గుదీరియున్నవి.” అనియు గిడుగు రామమూర్తి గారు ” గ్రంథ కర్త సంప్రదాయ సిద్ధములగు పద్ధతులనుండి స్వతంత్రించి కాలమునకు తగిన మార్గమున పద్యములు వ్రాయ ప్రయత్నిస్తున్నారని విని చాలా సంతోషించినాను.” అనియు రాజమన్నారు గారు కవిత్వ తత్త్వ నిరూపణము అను కావ్యంపై ” మీ యీ కృతి ఆంధ్రభాషకు వన్నె పెట్టగల పువ్వు.కేవలము ప్రత్యేక కవులపై విమర్శలు దక్క మన భాషయందు కావ్య స్వరూప నిర్ణయము గాని ,రసతత్త్వ విచారము గాని లెనేలేవని చెప్పవచ్చును.అట్టి పనికి మీరే పూనుకొని నిర్వర్తించినది ఆంధ్రభాష భాగ్యము.” అనియు కీర్తించారు.కాలంతో పాటు కవితా రీతుల్లోను మార్పును ఆశించి నూతన ఫక్కీలో కావ్యాలను రచించి పలువురి ప్రశంసలను పొందిన గొప్పకవి దువ్వూరి.ప్రత్యేకంగా వ్యావహారిక భాషా ఉద్యమాన్ని చేప్పట్టిన గిడుగు వారు కూడా కాలానికి తగ్గట్టు స్వతంత్రగా వ్రాసే పద్ధతిని ప్రయత్నం చేసినందుకు సంతోషాన్ని వ్యక్తం చేశారు.

వ్యావహారిక భాషా వాదులు గిడుగు రామమూర్తి పంతులు తన పత్రికలో ” కృషీవలుడు, జలదాంగన కావ్యాలను సమీక్ష చేయడానికి అభ్యంతరం లేదని,వాటిలో నిజమైన కవిత్వమున్నదని అంటూనే ” వ్యక్తంగానో,అవ్యక్తంగానో కవి వాడుకలో లేక గ్రంథములందే నిలిచిన పదాలను ప్రయోగించడం చూచి నాకు విచారము కలిగింది. వీటిలో కొన్నిటిని యిటీవల డాంబిక పండితులే సృష్టించినారు”. అని లేఖ ద్వారా వెల్లడించారు.కొత్తదనంతో రాయడానికి ప్రయత్నించినప్పటికీ గ్రాంథిక పదాల వాడకంపై కొద్దిగా మనసు నొచ్చుకొన్నట్లు తెలుస్తుంది.

దువ్వూరి తెలుగు వారి చేతనే కాక పాశ్చాత్యుల చేత కూడా ప్రశంసింపబడ్డాడు.జె.హెచ్.కజిన్స్ గారు రామిరెడ్డికి రాసిన ఉత్తరాల్లో రామిరెడ్డి ఆంగ్లంలో రాసిన పద్యాలను మెచ్చుకుంటూ భారతీయులు రాసిన ఇంగ్లీషు కవిత్వమునకు ఉపోద్ఘాతములు వ్రాయకూడదను నా నియమమును మీ పుస్తక విషయమున ఉల్లంఘించుటకు సంతోషించుచున్నాను.మీది యీ పద్దున పడదు.మహోత్తమమైన దేశభాషా కవిత్వమునకు ఇది ఆహ్లాదకరమైన అనువాదము.తొలిపలుకులలో దానిని పరిచయముచేయ సంతోషింతును.” అనడం వల్ల రామిరెడ్డి కవితా వైశిష్ట్యం వెల్లడవుతుంది. కజిన్స్ గారే రామిరెడ్డికి రాసిన ఇంకో లేఖలో ” నేనొక ఉపోద్ఘాతమును గూడ చెప్పితిని గాని యిది ముందుగా వెల్లడి చేయగూడదు.మీ కావ్యము తన గుణముల మీదనే ఆధారపడి నిలువవలెను .నిలువగలదు ” అని స్తుతించారు.ఉపోద్ఘాతము కానీ,ముందుమాట కానీ రాసి పాఠకులకు ప్రోత్సాహాన్ని కల్గించాల్సిన అవసరం లేక సహజంగా కావ్యం గుణవంతమైనప్పుడు పాఠకులు మనస్సులో తనదంటూ ఒక ముద్రవేసుకొని గౌరవాన్ని పొందుతుందని పరోక్షంగా కావ్యగుణాన్ని పొగిడారు.

సమాజాభ్యుదయంలో నాటక రంగానికి చాలా ప్రాధాన్యమివ్వబడింది.బళ్ళారి రాఘవ గారు రామిరెడ్డికి రాసిన లేఖలో ” ప్రేక్షకుల దృష్టిని బట్టి నాటకానికి విలువ” వుంటుందనే అభిప్రాయాన్ని వ్యక్తం చేశారు.ప్రేక్షకులను ఆనందింపజేసేదే ఉత్తమ నాటకం.సమాజంలో వస్తున్న మార్పులకనుగుణంగా ప్రేక్షకుల మన్ననలు పొందే విధంగా నాటక రచనలో వైవిధ్యము ఉండాలని
” రాజమన్నారు గారు రచనల్లో ఎక్కువశాతం ” జమీందారీ భూములకు సంబంధించిన అంశాలు ఏకాంక నాటకాలతోనే తృప్తి పడ్డారని విమర్శించారు రాఘవ.

కవిత్వం తెలిసినవారికంటే ఏవో టెక్నిక్ లు చూపించి,పలుకుబడి కోసం తాపత్రయపడే కవులు ఎక్కువ వున్నారనే విషయం జొన్నలగడ్డ సత్యనారాయణ మూర్తి లేఖ వల్ల విదితమౌతుంది. ప్రజ్ఞ ఉన్నవారు మూలబడుతున్నారు.ప్రజ్ఞ లేని వారు ఉన్నత పీఠాన్ని అధిరోహిస్తున్నారు.ఇటువంటివి అంతరిస్తేనే ” ఆంధ్ర ప్రతిభ వెలిగిపోతుందని ఆకాంక్షించారు.ప్రతిభ వున్నా అండదండలు లేకపోతే రాణించడం కష్టమని సమాజ వ్యవస్థను తెలియచేశారు.ఆనాటి సమాజంలోను ఇదే దుస్థితి.మస్కాకొట్టే వారికి ఎప్పుడైనా పెద్దపీటే నాడైన, నేడైనా.

వేణుగోపాల్ రాసిన లేఖలో ఆనాటి సామాజిక పరిస్థితి విదితమవుతుంది.” చదువురాని తెలుగు ప్రొఫెసర్లు విశేషము సకల కళాకోవిదులనిపించుకొనుట సంప్రాప్తిఞ్చి గర్వమెక్కిపోవుట చేత బ్రిటిషు ఆంధ్ర రాష్ట్రములో నుండి పెద్దవారలను పిలిపించి యిక్కడ వారి గర్వమణచవలయుననియు,వారికేమి రాదని ప్రజలలో అభిప్రాయము కలుగ జేయవలయునని యెంచి అనేక మందిని పిలిచి పెద్ద పెద్ద సభలు చేయవలెనని ఆలోచన ఉండడం వలన ఒకరిమీద ఒకరికి పడకపోవడం,దానివల్ల ఏదో నిందవేసి గర్వమణచే ప్రయత్నాలు చేయడం, ద్వేషభావ వాతావరణం కనిపిస్తుంది.

రాజకీయ నాయకుల మనస్తత్వం,వారు వ్యక్తిత్వాన్ని కాపాడుకొన్న విధానం,అసలు ప్రజాప్రతినిధి అనేవాడు ఎలా వుండాలో నిరూపిస్తుంది బి.గోపాల్ రెడ్డి గారి లేఖ. మంత్రి పదవి పొందిన గోపాల్ రెడ్డి గారు
” గౌరవాదికములుగల హోదాయనికాక,బాధ్యాతాయుతమైనది…లాఠీకి ఎదురొగ్గి చెఱసాలలో మ్రగ్గిన అజ్ఞాతుడూ,అనామధేయుడూనయిన స్వచ్ఛంద సేవకుని ప్రతినిధిగా నేనిక్కడ వున్నాననే విషయమెప్పుడూ మరువను.” అని రాశారు.నిస్వార్థంతో ప్రజలకు స్వచ్చందమైన సేవ చేసేవారని,పదవి రాగానే ఉబ్బిపోక బాధ్యతాయుతంగా భావించేవారని తెలుస్తుంది.ఈ కాలంలో వలె ఓటు కోసం మాయమాటలు చెప్పి అధికారం రాగానే ఓటు వేసిన ప్రజలనే మరచి,ప్రజాప్రతినిధినన్న విషయాన్ని మరచి,స్వార్థంతో ధనాకాంక్షచూపే ప్రజా ప్రతినిధులు ఆకాలంలో తక్కువన్న నిజం వ్యక్తమౌతుంది. నిష్కల్మషమైన రాజాకీయా వాతావరణం ఉండేది అని భావించవచ్చు.

రామిరెడ్డి ఆవంత్స రంగారావు గారికి రాసిన లేఖలో అనువాద ప్రక్రియ గురించి తెలిపారు.
” ఒక్క విషయము మీరు చక్కగ జ్ఞప్తికి పెట్టుకొనవలయును.మనకు సంప్రదాయ సిద్ధములైన కొన్ని యుత్ప్రేక్షలు,ఉపమానము ఇంగిలీషులోకి తర్జుమా చేయబడినప్పుడు ఆ భాష ప్రతిభననుసరించి చాలా నీరసములుగను, మెకానికల్ గను అగుపడును.ఇంగిలీషు భాషలోకి
తర్జుమా కాబడవలసిన కవిత్వమునందు యూనివర్సల్ అప్పీల్ వుండవలయును.అట్టివే ఏరుకొనిన బాగుగనుండును.ఇంగ్లీషులోని భావములు తర్జుమా చేయగలమేగాని మన సంప్రదాయము ననుసరించి ఆ భావముల నావరించిన ‘అట్మాస్ఫియర్ ను’ తర్జుమా చేయలేము.అందువలన పద్యములు కొన్ని తర్జుమాలో మూలములో నుండినంత ఆహ్లాదకరముగ నుండుటలేదు.నేనీ రహస్యముతో టాగూరు తర్జుమా చేయబడినది. చేయబడినది అందువలన అది చాల విచిత్రమైన రమ్యమైన భావానువాదముగా ఏర్పడినది.ఇట్లు చేయుట… లో కనిపెట్టితిని మూలములో మూడు పేజీలు ద్విపద ” ఫిలాసఫర్స్ స్టోన్’ అని తర్జుమా చేయబడినది. ఇట్లు చేయుట ఇంగ్లీష్ చదుకున్నవారి మనస్తత్వమున కనుకూలముగ కొంత కన్ సెషన్ చూపినట్లగును.తెలుగువారికి ఇంగిలీషు అనువాదములు అవసరము లేదు ఎవరికి అవసరమో వారికి యూనివర్సల్ అప్పీల్ వుండిన పద్యములు ఏర్పరుచవలెను ” ఒక భాషలో నుండి వేరే భాషలోకి అనువాదం చేయడం ఎంత కష్టమో అనువాదం చేయాల్సినపుడు చూసుకోవాల్సిన జాగ్రత్తలు సూచించాడు. అనువాదం చేయవలసి వచ్చినప్పుడు ఎటువంటి విషయాన్ని ఎన్నిక చేసుకోవాలో,ఇంగిలీష్ భాషలోకి అనువాదం చేసిన కవిత్వంలో సార్వజనీన దృష్టి వుండాలంటారు. ఆ భాషా సంప్రదాయాన్నానుసరించి ఆ భాషా భావాలనావరించి ఉన్న వాతావరణాన్ని తర్జుమా చేయలేము.ఇంగ్లీష్ నుండి తెలుగులోనికి అనువాదం చేసేప్పుడు ,భావాన్ని మాత్రమే చెప్పగలరు.తన తెలుగు కావ్యాలను ” వాయిస్ ఆఫ్ ది రీడ్” గా ఇంగిలీషులోనికి అనువాదం చేసినవారు కావడం వల్ల అనువాదం చేయడంలో గల కష్ట నిష్ఠూరాలను వ్యక్తం చేశారు.అనువాదం చేయదం కూడా ఒక కళే. భావం దెబ్బతినకుండా అనువాదం చేస్తే అనువదింపబడిన భాషలో కవిత్వాన్ని చదివినవారు స్వభాష వలె కవిత్వం ఆనందాన్ని అనుభవించగలుగుతారు.అనువాద ప్రక్రియ ఎంత కష్టతరమైందో అనుభవపూర్వకంగా వివరించారు.

దువ్వూరి రామిరెడ్డి లేఖలవల్ల ఆయన కవితా ప్రతిభ,అనువాద విధానం, నాటకాల సార్థకత అనే విషయాలు స్పష్టంగా చెప్పబడ్డాయి.

తెలుగు సాహిత్యంలో అందరిమన్ననలు పొందిన బముముఖ ప్రజ్ఞాశాలి,బహు భాషా కోవిదుడు దువ్వూరి రామిరెడ్డి సాహిత్య ప్రపంచంలో తనకంటూ ప్రత్యేక స్థానాన్ని స్థిరపరచుకున్నారు.

డా.చీదెళ్ళ సీతాలక్ష్మి

నిల్చొని చేసే ఆసనాలు

(part -3)

అర్థకటి చక్రాసన్

ఆసనం వేయు విధానం

తివాచీపై సమస్థితిలో నిల్చొని రెండు చేతులను భూమికి సమాంతరంగా, భుజాల పక్కగా చాచాలి. శ్వాసవదులుతూ తలను కుడివైపుకు వంచుతూ కుడిచేతిని క్రిందికి జరపాలి. ఎడమ చేతిని పైకెత్తి ఎడమ చెవిని తాకునట్లుగా చాచి, ఎడమ అరచేయిపై దృష్టి నిలపాలి. ఈ స్థితిలో 4,5 శ్వాసలు తీసుకొని సమస్థికి రావాలి. తదుపరి కుడివైపు చేసిన విధంగానే ఎడమవైపు చేయాలి.

ఉపయోగాలు

1. మెడచుట్టూ వలయాలు తగ్గుతాయి.
2. తలకు రక్తప్రసరణ జరగటఁ వలన జ్ఞాపకశక్తి పెరుగును.         
3. నడుముకు ఇరువైపులా ఉన్న కొవ్వు తగ్గి నడుముకు చక్కటి ఆకృతి వస్తుంది.
4. భుజాలు గట్టిపడును.

Step-2

చేయు విధానం : రెండు కాళ్ళ మధ్య రెండు అడుగుల దూరం ఉంచుతూ తివాచిపై సమస్థితిలో నిల్చోవాలి. శ్వాస వదులుతూ తలను కుడివైపుకు వంచుతూ కుడి అరచేతితో ఎడమ మోకాలి క్రింద తాకాలి. ఎడమ చేతిని ఎడమ చెవి తాకునట్లుగా చాచి, ఎడమ అరచేతిపై దృష్టి నిలపాలి. తదుపరి కుడివైపు చేసిన విధంగానే ఎడమవైపు చేయాలి.

ఉపయోగాలు

1. Step 1 లోని అన్ని ప్రయోజనాలతో పాటు ఛాతీ ధృడఁగా తయారగును.

గమనిక: యథాస్థితికి వచ్చేటప్పుడు శ్వాస తీసుకోవాలి.

ఉత్కటాసనం

ఉత్కట అంటే ఎత్తు అని అర్థం. ఈ ఆసన స్థితి ఎత్తులో కూర్చున్నట్లు ఉండటం వలన ఉత్కటాసన్ అనే పేరు వచ్చింది. దీనిని నాలుగు విధములుగా వేయవచ్చు.

1. సమ ఉత్కటాసన్ : ముందుగా రెండు కాళ్ళ దగ్గర చేసి తివాచీపై సమస్థితిలో నిల్చోవాలి. రెండు చేతులను ముందు నేలకు సమాంతరంగా చాచాలి. నెమ్మదిగా శ్వాస విడుస్తూ మోకాళ్లను సగం వంచి మడమలను పైకెత్తి వేళ్ళపై కూర్చోవాలి. దీనిని చేతులు పైకి ఎత్తి కూడా చేయవచ్చు. దృష్టిని సూటిగా కేంద్రీకరించి ఉంచాలి.
2.  ఊర్థ్వ ఉత్కటాసనం – ముందుగా తివాచీపై సమస్థితిలో నిల్చోవాలి. తరువాత పాదములను వ్యతిరేక దిశలో ఉంచి, చేతులను పైకి తీసుకొని వెళ్లి నమస్కార ముద్రలో ఉంచాలి. ఇప్పుడు నెమ్మదిగా మోకాళ్ళ వద్ద వంచుతూ కుర్చీపై కూర్చున్నట్లు కూర్చోవాలి. దృష్టి ఒకదానిపై సూటిగా కేంద్రీకరించాలి.
3. స్థిర ఉత్కటాసనం – తివాచీపై సమస్థిలి నిల్చోవాలి. తదుపరి చేతుల్ని, కాలి మడమల్ని పైకెత్తాలి. చేతుల్ని మోకాళ్లపైకి తీసుకొని వస్తూ కాలిమడమలపై పిరుదులు ఆనేటట్లు కూర్చోవాలి. దృష్టిని సూటిగా ఉంచాలి. ప్రారంభంలో పదిసెకన్లు ఉంటూ తరువాత ఎక్కువ సమయాన్ని కేటాయించాలి.
4. ఏకపాద ఉత్కటాసనం – ముందుగా తివాచీపై సమస్థితిలో నిల్చోవాలి. కుడికాలిని మడిచి ఎడమకాలి పైభాగంలో కుడిపాదంను ఉంచి నిటారుగా రెండు చేతులను పైకెత్తి నమస్కార ముద్రలో ఉంచాలి. శరీరాన్ని బ్యాలెన్స్ చేసుకుంటూ ఎడమ మోకాలిని వంచుతూ కుర్చీలో కూర్చున్నట్లు కూర్చోవాలి. ఇదేవిధంగా మరో కాలుతో చేయాలి. దృష్టిని సూటిగా కేంద్రీకరించాలి.

ఉపయోగాలు :  

• నడుము, కండరాలు, శక్తివంతం అవుతాయి.
• బోధకాళ్ళు సరిచేయబడతాయి.
• గుండెకు మేలు చేకూరుతుంది.
• కీళ్ళ నొప్పులు, మూలవ్యాధులు నయమవుతాయి.
• మలబద్దకం ఉండదు.

ఏకపాద ఉత్కటాసన్ లో వీటితోపాటు తొడ కండరాలు, వెన్నెముక మరింత బలోపేతం అవుతాయి.

గరుడాసనం – గరుడ అంటే గ్రద్ధ. ఈ ఆసనం గ్రద్ధ ఆకారంలో ఉంటుంది. కావున  గరుడాసన్ అనే పేరు వచ్చింది. ఇది అందరూ వేయదగిన ఆసనం.

చేయు విధానము : తివాచీపై సమస్థితిలో నిల్చొని ఎడమ తొడను కుడి తొడ ఎడమ చేతిని కుడిచేతితో చుట్టి రెండు అరచేతులను నమస్కరిస్తున్నట్లు చేసి వీపును తలను నిటారుగా ఉంచాలి. తరువాత ఎడమవైపు కూడా కుడివైపు మాదిరిగానే చేయాలి. ఆసనం వేయునపుడు శ్వాస వదులుతూ గోడ కుర్చీ మాదిరిగా కూర్చోవాలి. తరువాత శ్వాస తీసుకుంటూ సమస్థితిలోకి రావాలి.

ఉపయోగాలు: మూత్రపిండాలు ఆరోగ్యంగా ఉంటాయి.

•  వెన్నెముక దృఢంగా తయారగును.
• రక్తనాళాలు బాగా సాగి బలపడతాయి.
• వరి బీజం తగ్గుతుంది.
• వృషణాల వాపులు, నొప్పులు ఉండవు.
• గ్యాస్ట్రిక్ ట్రబుల్ తగ్గుతుంది.
• సర్వయికల్, థైరాయిడ్ తగ్గును.

అర్థచంద్రాసనం : తివాచీపై వజ్రాసనంలో కూర్చొని తరువాత మోకాళ్ళపై నిల్చొని రెండు చేతులను ఛాతీపై కలిపి ఉంచాలి. సుదీర్ఘ శ్వాస తీసుకుంటూ తలను వెనుకకు తీసుకెళ్ళాలి. జననాంగం, మలనాంగం బంధించాలి. ఉండగలిగినంతసేపు ఉండి మరలా యధాస్థితికి రావాలి.

ఉపయోగాలు – నడుము నొప్పి, వెన్నెముక సమస్యలు తొలగిపోతాయి.

• థైరాయిడ్ సమస్యలు, జననేంద్రియ సమస్యలు, ఉదర సంబంధిత తొలగిపోతాయి.
• ముఖవర్చస్సు పెరుగుతుంది. ఆయుష్షు పెరుగుతుంది..
• కండరాలు గట్టి పడతాయి.

అర్థశీర్షాసనము : తివాచీపై సమస్థితిలో నిల్చోవాలి. వీలయినంత దూరంగా రెండుకాళ్ళను జరిపి, చేతులను నేలకు సమాంతరంగా అరచేతులు నేలను చూస్తున్నట్లు ఉంచాలి. గాలిని నెమ్మదిగా వదులుతూ ముందుకు వంగి అరచేతులను నేలపై ఉంచాలి. తదుపరి నెమ్మదిగా శ్వాస విడుస్తూ చేతుల సహాయంతో తలను కూడా నేలకు ఆనించాలి. ఈ స్థితిలో 4,5 శ్వాసలు తీసుకున్న తరువాత నెమ్మదిగా శ్వాస తీసుకుంటూ పైకి రావాలి.

ఉపయోగాలు     – తలకు రక్త్రపసరణ బాగా జరుగును. 

• కంటిచూపు మెరుగుపడుతుంది.
• కాలి మరియు చేతి కండరాలు బలపడును.
• వీపు నొప్పి తగ్గిపోవును.
• నిద్రలేమి, మలబద్ధకం పోతుంది.
• పక్షవాతం రానివ్వదు.

అర్థచక్రాసనము – తివాచీపై సమస్థితిలో నిల్చోవాలి. తదుపరి నెమ్మదిగా రెండు చేతులను నడుముపై ఉంచి, శ్వాస తీసుకుంటూ వీలయినంత వెనకకు వంగి ఆకాశంవైపు చూడాలి. ఈ స్థితిలో 4,5 శ్వాసలు తీసుకున్న తరువాత శ్వాస తీసుకుంటూ సమస్థితికి రావాలి.

ఉపయోగాలు

• వెన్నెముక, మూత్రపిండాలు ఆరోగ్యంగా తయారగును.
• మెడనప్పులు, నడుము నొప్పులు తగ్గిపోవును.
• భుజాలు గట్టిపడును.

ఉత్తట అర్థచక్రాసనము – తివాచీపై సమస్థితిలో నిల్చోవాలి. తదుపరి రెండు చేతులను జతచేసి నాభిస్థానము నందు ఉంచి నెమ్మదిగా శ్వాస వదులుతూ నడుమును వీలయినంత వెనుకకు వంచాలి. ఈ స్థితిలో 4,5 శ్వాసలు తీసుకొని మరలా శ్వాస తీసుకుంటూ సమస్థితికి రావాలి.

ఉపయోగాలు:

• థైరాయిడ్ సమస్య తగ్గును.
• తలకు ఆక్సిజన్ బాగా అందుతుంది.
• వెన్నెముక, మెడ కండరాలు, ఛాతీ కండరాలు మూత్రపిండాలు ఆరోగ్యంగా తయారగును.

ఊర్థ్వ ఉష్ట్రాసనము – తివాచీపై సమస్థితిలో నిల్చోవాలి. తదుపరి రెండు చేతులను పిరుదులపై ఉంచి శ్వాస తీసుకొంటూ వీలయినంత వెనుకకు వంగాలి. 4,5 శ్వాసల అనంతరం మరలా శ్వాస తీసుకుంటూ సమస్థితికి రావాలి.

ఉపయోగాలు – ఉత్తిట అర్థచక్రాసనములోని ఉపయోగాలతోపాటు పొట్టలోపలి కండరాలు ఆరోగ్యంగా తయారగును.

ఖగాసనము : తివాచీపై సమస్థితిలో నిల్చోవాలి. తదుపరి రెండు కాళ్ళ మధ్య అడుగుదూరం ఉంచి మోకాళ్ళపై కూర్చోవాలి. మోకాళ్ళపై చేతులుంచి ఎడమ మోకాలిని కుడిపాదంపై ఉండేలా శ్వాస విడుస్తూ కుడివైపుకు తిరగాలి. మరలా శ్వాస తీసుకుంటూ యధాస్థితికి రావాలి. ఇదే విధంగా కుడి మోకాలిని ఎడమపాదంపై ఉంచి శ్వాస విడుస్తూ ఎడమవైపుకు తిరగాలి.

ఉపయోగాలు : మలబద్ధకం, గ్యాస్ ట్రబుల్ పోతుంది.

• మెడ ఛాతీ కండరాలు ఆరోగ్యవంతంగా ఉండును.
• నడుము ఆకర్షణీయంగా తయారగును.

ఏం కొంచెం యాత్రా స్థలాల దర్శనానికి అవకాశం ఉన్నా ముందుండేది మేమే. గత రెండు సంవత్సరాలుగా ప్రపంచవ్యాప్తంగా కోవిడ్ ప్రభలడంతో టూరిజం మొత్తంగా కుప్పకూలడం యాత్రా ప్రదేశాలపై కోవిడ్ ఆంక్షల వల్ల ఎక్కడకైనా వెళ్ళాలన్నా అవకాశాలు తగ్గిపోవడంతో రెండు సంవత్సరాల పాటు అన్ని ఆలోచనలకి, కోరికలకు ఫుల్ స్టాప్ పెట్టడం జరిగింది.

కొంచెం కొంచెంగా కోవిడ్ తగ్గుముఖం పడ్తున్న ఈ సందర్భంలో లడక్ యాత్ర గురించి మిత్రుల ద్వారా తెల్సుకొని ఎలా అయినా ఈసారి టూర్ మిస్ కావద్దు అనుకొని ముందుగానే వెళ్ళాల్సిన ప్రాంతం వివరాలు ఎక్కువగా తెలువకున్నా ప్యాకేజ్ బుక్ చేసుకున్నాం.

ప్యాకేజి అయితే బుక్ చేసుకున్నాం కాని, సహచర మిత్రులను ఆహ్వానిస్తే వారు మా ఆహ్వానం తిరస్కరించడమే కాకుండా ఒకరకంగా మమ్మల్ని టూర్ క్యాన్సిల్ చేసుకోవడం మంచిదని వత్తిడి తేవడం ప్రారంభించారు. వాళ్ళు చెప్పిన విషయం సూక్ష్మంగా ప్రపంచంలోనే అతి ఎత్తైన కర్ దుంగ్లా పాస్ 18000 అడుగుల ఎత్తులో ఉంటుందని, ఆ శిఖరాలు అన్ని మంచుతో కప్పబడి ఉంటాయని, ముఖ్యంగా సీనియర్ సిటిజన్స్ కి హై ఆల్ టిట్యూడ్ సిక్ నెస్ తో వాళ్ళకి అనారోగ్య పరిస్థితులు ఏర్పడ్డాయని, ఆ ప్రాంతంలో అక్కడక్కడ మిలటరీ క్యాంప్స్ తప్ప పెద్దగా జనసంచారం కూడా చాలా తక్కువగా ఉంటాయని వైద్య సౌకర్యాలు కూడా చాల తక్కువగా ఉంటాయని, ప్రయాణించే ప్రతి వెహికిల్ లో ఆక్సిజన్ సిలిండర్లు తప్పనిసరిగా క్యారీ చేస్తారని, ఆరోగ్యంగా ఉన్నట్టు డాక్టర్ ద్వారా ధృవపత్రం అందజేస్తేనే ప్రయాణానికి అనుమతి ఉంటుందని వివిధ కారణాలతో మాతో లదాక్ రావడానికి ఉత్సాహం చూపలేదు. మేము మాత్రం ఈ టూర్ ఎలా అయినా వెళ్ళాలనే దృఢ నిశ్చయంతో ప్రయాణానికి సన్నాహాలు మొదలు పెట్టాం. ఈ ప్రయత్నంలో భాగంగా ఒకసారి ఈ

ప్రాంత విశేషాలను, ఈ ప్రాంతాలు దర్శించిన యాత్రికుల అనుభవాలు కొంత ఉపయోగపడతాయని

వివరాలు సేకరించడం మొదలు పెట్టాం.

మొట్టమొదటగా ఈ ప్రాంతంలో కొంతకాలం పనిచేసిన ఒక డాక్టర్ మిత్రున్ని సంప్రదించి మేం లడక్ వెళ్తున్న విషయం చెప్పగానే చాలా పెద్ద సాహసయాత్ర చేయబోతున్నావ్ అంటూ తీసుకోవాల్సిన జాగ్రత్తలు చెప్పి ప్రోత్సహించి, అక్కడ పరిస్థితులను, అసౌకర్యంగా ఉన్నప్పుడు ఏ సమయాల్లో ఏం మందులు అవసరమో వివరంగా చెప్పడంతో నేను నా డైరీలో వాటికి సంబంధించిన వివరాలను నోట్ చేసుకుని భద్రపరచుకున్నా. దీనితో పాటు యాత్రలో సందర్శించబోయే ప్రాంతాలు, వాటికి సంభంధించిన వివరాలు సేకరించే ప్రయత్నంతో మునిగిపోయా.

ఇక లడాక్ వివరాల్లోకి వెళ్తే, వరల్డ్ రూఫ్ టాప్ గా పరిగణించే లడక్ ఒక సుందరమైన ప్రదేశం. పర్యాటకులకు స్వర్గధామం. ముఖ్యంగా జూన్, జులై మాసాల్లో అయితే లడక్ లోని వివిధ ప్రాంతాలు సందర్శించుకోవడానికి చాలా మంది యాత్రికులు ఇక్కడకు వస్తుంటారు. ముఖ్యంగా యువతీ యువకులు వారి సైకిల్ మోటార్లపై సాహసోపేతంగా ప్రయాణించడానికి ప్రపంచంలోని అతి ఎత్తైన ప్రాంతం ఐన కార్డుంగ్ లాపాస్ ప్రాంతానికి మొదటి ప్రాధాన్యత ఇస్తారు.

ఈ ప్రాంతంలో విహరించిన వారం రోజులు ప్రకృతిలో లీనమయినట్టుగా జీవితం సాగిపోయింది, ఎప్పుడు వస్తుందో ఎప్పుడు పోతుందో అన్నట్టు ఉండే కరెంటు. ఎప్పుడో ఒక సారికాని కనెక్ట్ కాని ఫోన్, స్వచ్ఛంగా తెల్లగా మెర్సిపోతున్న మంచు కొండలు, గడ్డకట్టి చలిగాలులు, ఆకాశంలో మిలమిలా మెరుస్తున్న నక్షత్రాలు, కిలోమీటర్ల కొద్ది కానరాని మనుషులు, కుడివైపు అంతా కారకోరం పాస్ పర్వత శిఖరాలు, పర్వతాలపై పడి కర్గి పోతున్న మంచు తాలుకు నీటితో లోయలోకి ప్రవాహంలా దూసుకపోతున్న సయోక్ నది ఎడమవైపు ఎంతో ఇరుకైన రహదారి మనని ఎంతో ఆహ్లాదంలో, ఆనందంలో ముంచెత్తుతాయి.

లడక్ ప్రాంతంలో గల లెహ్ ప్రాంతం సముద్రమట్టానికి 11562 అడుగుల ఎత్తున ఉండే అందమైన ప్రదేశం ఇది. పురాతన చరిత్ర పరిశీలిస్తే మొదటి శతాబ్దంలో కుషాన్ చక్రవర్తి కాలంలోనే లడక్ నుండి ఇండియాకు చైనా ద్వారా వ్యాపార సంబంధాలు ఉండేవని దీన్ని సిల్క్ రోడ్ గా వ్యవహరించారని ఇండియాలోని చివరి గ్రామమైన తు తు అనే గ్రామ ప్రాంతం ద్వారా సిల్క్ రూట్ గా ప్రాముఖ్యత వహించిన ప్రాంతం ఇప్పటికి దర్శనీయ ప్రదేశాల్లో ఒకటిగా ఉంది.

పర్యావరణ మార్పులు, మామూలు వర్షపాతం కంటే అత్యధిక వర్షం పడ్తున్న ప్రాంతాల్లోని 100 ప్రాంతాల్లో ఈ పాతనగరమైన లేహ్ కూడ ఉంది. యాత్రా ప్రదేశమవడం చేతను, జనాభా అధికంగా పెరగడం వల్ల నగర విస్తరణ లేకపోవడం మూలాన, అత్యధిక వర్షపాతం వల్ల వచ్చే ఆకస్మిక వరదలూ ఈ ప్రాంత సురక్షితాన్ని ప్రశ్నిస్తున్నాయి.

లడక్ అంటేనే ల్యాండ్ ఆఫ్ హై పాసెస్ గా పరిగణిస్తారు. ఈ మౌంటేన్ రేంజెస్ సముద్రమట్టానికి 16400 అడుగుల నుండి 22000 అడుగుల ఎత్తులో ఉంటాయి. ఇవి దాదాపు 45 మిలియన్ సంవత్సరాల క్రితం తయారు అయినట్టుగా పరిగణిస్తున్నారు. ఇదే ప్రాంతంలోని కారకోరం పాస్ శిఖరాలు సముద్రమట్టానికి 18875 అడుగుల ఎత్తు నుండి 25171 అడుగుల ఎత్తు వరకు ఉంటాయి.

ప్రపంచంలోనే అతి ఎత్తైన మోటరబుల్ రోడ్ ఈ ప్రాంతంలోనే ఉంది. మౌంటేన్ బైకింగ్ కు ఎంతో ప్రాముఖ్యంగా ఉండే ఈ రోడ్డు సముద్ర మట్టానికి 17893 అడుగుల ఎత్తులో ఉండే ఈ ప్రాంతాన్ని కర్ దుంగ్ లా పాస్ గా పరిగణిస్తారు. ఈ ప్రాంతంలో రోడ్డు నిర్మాణం బ్రిడ్జిల నిర్మాణాలు ఇంకా కొనసాగుతున్నాయి.

ఈ ప్రాంతంలోనే జాన్ స్కర్ నది మరియు ఇండస్ నది రెండు కల్సి ఇండస్ నదిగా మారి పాకిస్తాన్ ప్రాంతంలోకి ప్రవేశిస్తుంది.

దక్షిణ ఆసియాలోనే అతి పెద్ద పార్కైన హెర్నీస్ నేషనల్ పార్క్ కూడా ఇక్కడే ఉంది.

వారం రోజుల లడక్ యాత్ర ఆ రోజు ఉదయం నాలుగు గంటలలో ప్రారంభమయింది. ప్రొద్దున్నే 7 గం||లకు ఫ్లైట్ ద్వారా ఢిల్లీ వెళ్ళి ఢిల్లీ నుండి లేహ్ ఎయిర్ పోర్టుకి మద్యాహ్నం వరకు వెళ్ళడం జరిగింది. లేహ్ ఎయిర్ పోర్టులో దిగగానే అతి ఎత్తైన ప్రదేశం అవడం మూలాన హై ఆల్టిట్యూడ్ సిక్ నెస్ వచ్చేసిందా అనే మానసిక వత్తిడి ఫీల్ అవడం కూడా జర్గి పోయింది. ఏదో ఒక అనిర్వచనీయమయిన భయం ఆవహించి ఎంత తొందరగా రూంకి వెళ్ళి, చలికి తట్టుకునేలా నూతన వాతావరణానికి, హై ఆల్ ట్ట్యూడ్ కి శరీరం తట్టుకునేలా వడివడిగా అడుగులు వేసుకుంటూ వెళ్ళి వెహికిల్ లో కూర్చున్నాం. థెర్మల్ తో సహా 4 లేయర్స్ తో డ్రెస్ వేసుకున్నా ఇంకా చలిగా ఉండడంతో ఒక్కసారిగా మిత్రులు లడక్ ప్రయాణమంటే ఎందుకు భయపడ్డారో అర్థం అయింది. ఈ ప్రాంతం చూడాలనే ఉత్సుకత ఎంతో ఉన్నా, ఈ ప్రాంతంలో అడుగు పెట్టాక ఒక విధమైన నిర్వేదం, భయం ఆవహించాయి. హై ఆల్ టైట్యు లో తట్టుకోవడం కోసం మా డాక్టర్ సూచించిన డయామోక్స్ 250 ఆ రోజు విమానంలో వేసుకోవడంతో దాని పనితనం కొంచెం కొంచెంగా తెలిసొచ్చింది. సహచర తోటి ప్రయాణీకుల్లో ఉన్న తలనొప్పి, అసస్వత మాలో చాలా తక్కువ

మోతాదులో ఉన్నట్లు ఫీల్ అయ్యాం . మాకు కేటాయించిన రూంకి వెళ్ళి వేడివేడిగా టీ త్రాగి, తోటి యాత్రికులతో కాసేపు కబుర్లతో గడిపాము. అప్పటికి కొంత యాంగ్లైంటీ తగ్గింది. హోటల్ లో సర్వ్ చేసిన వేడివేడి ఫుడ్ తినేప్పటికి కొంచెం కొంచెం నార్మల్ స్థితికి వచ్చినట్టుగా రిలాక్స్ అవడం జర్గి, ఆ రోజు క్రొత్త క్రొత్త అనుభూతులతో రాత్రంతా చలితోనే గడిచిపోయింది.

ఆ తర్వాత రోజు ప్రొద్దునే బ్రేక్ ఫాస్ట్ చేసి ఆ రోజు దర్శనీయ ప్రాంతాల్లో మొదటిదైన ప్రసిద్ధ పర్యాటక క్షేత్రంగా పేరుగాంచిన శాంతిస్తూపం దర్శించడం జరిగింది. ఇక్కడ సూర్యోదయ, సూర్యాస్తమయలు ఎంతో అందంగా కనిపిస్తాయి. ఇది 11841 అడుగుల ఎత్తులో చాన్స్పా అనే కొండపై, చంద్ స్పా అనే గ్రామంలో ఉన్న ఒక బౌద్ధ తెల్లని స్తూపం. 1991లో జపనీస్ బౌద్ధ బిష్ణువు గ్యామియో నకమురా చే నిర్మింపబడి 14వ దలైలామ టెస్టిన్ గ్యాట్సో ద్వారా ఆగష్టులో ప్రతిష్టించబడింది.

రెండవ ప్రపంచ యుద్ధంలో హీరోషిమా, నాగసాకి పై జర్గిన అణుబాంబుల దాడిలో దాదాపు 150000 సామాన్య ప్రజలు మరణించాక జపానీ బుద్ధిప్ట్ మాంకు నిచిదత్యుపూజి ఆధ్వర్యంలో ప్రపంచశాంతి కోసం దాదాపు 80 పీస్ పగోడాలు ప్రపంచవ్యాప్తంగా నిర్మించడం జర్గింది. ఇందులో భాగంగా నిర్మించిందే ఈ శాంతిస్తూపం.

ప్రపంచశాంతి మరియు ప్రపంచ శ్రేయస్సులను ప్రోత్సహించడానికి బౌద్ధమతం యొక్క 2500 సంవత్సరాల జ్ఞాపకార్థం దీని నిర్మాణం ఏప్రిల్ 1983లో ప్రారంభమైంది. శాంతి స్థూపం రెండు అంతస్తుల నిర్మాణంగా కల్గి ఉండి మొదటి అంతస్తులో బంగారు బుద్ధ విగ్రహ చిత్రం, రెండో అంతస్తులో బుద్ధుని పుట్టుక, ధ్యానం మరియు మహా నిర్యాణం చిత్రాలు దర్శనమిస్తాయి.

ప్రపంచ శాంతి కోసం నిర్మించిన అద్భుత కట్టడం శాంతిస్థూపం దర్శించుకున్న జ్ఞాపకాలతో ఇంకో ప్రాచుర్య పర్యాటక స్థలం అయిన లెహ్ ప్యాలెస్ దర్శించుకోవడం కోసం వెళ్ళాం. లేహ్ ప్యాలేస్ గా పిలువబడే లాచన్ ఫాల్కర్ ప్యాలెస్ 1645 సం||లో సెంగే న్యాంగన్ నిర్మించిన పూర్వపు టిబెట్ స్టైల్ లోని రాజభవనం. 19వ శతాబ్దంలో డోగ్రా సేనలు లడఖ్ ని తమ ఆధీనంలోకి తీసుకొనే వరకు ఈ రాజభవనం నివాస యోగ్యంగా ఉండేదని చెప్తారు, 9 అంతస్తులుగా ఉన్న ఈ రాజభవనంలో 9వ అంతస్తులో రాజకుటుంబ వసతిగా ఉండేది. క్రింది అంతస్తులో రాజకుటుంబ సహాయకులు, మధ్య అంతస్తులో రాజకీయ ఇతర కార్యకలాపాలకు ఉపయోగపడేలా వివిధ సమావేశ మందిరాలు ఉన్నాయి. ఆకస్మికంగా వచ్చే వరదలను, భూకంపాలను తట్టుకునేలా ఉన్న ఈ మట్టి/రాతిలో ఉన్న నిర్మాణం ఇప్పటికీ చెక్కుచెదరకుండా ఉంది. చాలా వరకు మెయింటెనెన్స్ సరిగా లేకపోవడంతో అవసానదశలో ఉన్న ఈ నిర్మాణంలో 450 సం||ల వరకు పూర్వం చిత్రించిన చిత్రాలు మనం దర్శించుకోవచ్చు. మొత్తం 9 అంతస్తులు ఎక్కి చూడ్డానికి చాలా మంది యాత్రికులు ఉత్సాహంతో ప్రయత్నించారు. ఇరుకుగా ఉన్న వుడెన్ స్టెప్స్, అంతస్తు, అంతస్తు ఎక్కటంలో ఉండే అలసట, ఎక్కువగా చలిగా ఉండటమూ కొంత నిరుత్సాహం కల్గించినా, 9వ అంతస్తు పై భాగంలోకి వెళ్ళాక ఎంతో అద్భుతంగా కన్పిస్తుంది ఈ ప్యాలెస్. అక్కడ నుంచి చుట్టూ కనుచూపు మేరలో కన్పిస్తున్న నివాసాలు, ప్రకృతి ఎంతో రమణీయంగా ఉంది.

లేహ్ ప్యాలేస్ నుండి ఎంతో ప్రాముఖ్యం గలది, తప్పని సరిగా చూడాల్సిన ప్రాంతం అయిన “హల్ ఆఫ్ ఫేం”కి వెళ్ళడం జర్గింది. ఇండో పాక్ యుద్ధంలో ఇండియాను రక్షించడానికి తమ ప్రాణాలను తృణప్రాయంగా అర్పించిన వీర భారత సైనికుల

జ్ఞాపకార్థం నిర్మించిన ఈ మ్యూజియం లే కార్గిల్ రోడ్ ‘లేహ్‘ నగరానికి 4 కి.మీ. దూరంలో ఉంటుంది. కార్గిల్ యుద్ధ సమయంలో ఉపయోగించిన వివిధ రకాల ఆయుధాలు, స్వాధీన పర్చుకున్న ఆయుధాలు,

సియాచిన్ ప్రాంతంలో భారత సైన్యం ఉపయోగించిన వివిధ రకాల దుస్తులు, మంచులో కర్తవ్య నిర్వహణలో ఉన్న సైనికుల చిత్రాలు, కార్గిల్ యుద్ధంలో పాల్గొన్న యుద్ధ చిత్రాలు, దేశాన్ని కాపాడడం కోసం తమ ప్రాణాలను అర్పించిన సైనికుల చిత్రాలు మనకు ఎంతో ఉత్తేజాన్ని కల్గించడమే కాకుండా సైనికులు చేస్తున్న త్యాగాలకు జోహార్లు అర్పించేలా మనసంతా దేశభక్తితో నిండిపోతుంది.

మూడవ రోజు ప్రయాణం ఎంతో ఉత్సుకత, ఉత్సాహంతో ప్రారంభమైంది. ప్రయాణం ఆద్యంతమూ హాలివుడ్ సినిమాల్లోనూ మెకనాస్ గోల్డ్ చిత్రాల్లోను చూపించిన లొకేషన్స్ మాదిరిగా ఎత్తైన కొండలు, లోతైన లోయలూ, ఆ ప్రాంతమంతా ప్రకృతి తప్ప ఎవరూ లేనట్టుగా ఎంతో అద్భుతమయిన రోడ్లపై సాగింది మాప్రయాణం.

ఇక ఈ కర్ దుంగ్ లా పాస్ వివరాల్లోకి వెళ్తే ఈ మార్గాన్ని 1976లో ఆర్మీవారు సియాచిన్ ప్రాంతంలో పహారా కాచే సైనికులకు నిత్యావసర వస్తువులు, ఆయుధాలు చేరవేయడం కోసం నిర్మించబడిందని చెప్తారు. 1988 వరకు ఆర్మీ అవసరాలకు మాత్రమే దీన్ని వాడేవారు. ఆ తర్వాత యాత్రికులను కూడా అనుమతిస్తున్నారు. సంవత్సరంలో 9 నెలలు మంచుతో కప్పబడి ఉండే ఈ రోడ్డు కేవలం మూడు నెలలు మాత్రమే రహదారిగా వాడబడుతూ ఉంటుంది. కారకోరం శిఖరాలు ఒకదానితో ఒకటి పోటీ పడున్నావా అనే విధంగా ఆకాశం తాకుతున్నట్టుగా ఎత్తైన శిఖరాలు, కుడివైపు, లోతు కన్పించనంతగా లోయ, లోయలో మంచు కర్గి నీరు పారుతున్న దృశ్యాలు, ఎడమవైపు క్షణాల్లో ఆకాశంలో మారుతున్న అందమైన దృశ్యాలు చూస్తుంటె, లడక్ యాత్రికులకు ఎందుకు స్వర్గధామంగా విలసిల్లుతోందో ఆ ప్రదేశం చూడాలనే తాపత్రయం ప్రభలంగా ఎందుకు అన్పిస్తుందో అనుభవంలోకి వచ్చింది. కొంత దూరం వెళ్ళేటప్పటికి మంచు విపరీతంగా కురవడంతో కొండలన్ని మంచుదుప్పటి కప్పుకున్నట్టుగా ఉన్న చిత్రం చూశాక మానసికంగా ఎంతో తృప్తిగా, అనిర్వచనీయమైన ఆనందం తొణికిసలాడింది.

ఎత్తైన రోడ్డు, పైకి ఎక్కలేక, మంచులో కూరుకుపోయిన కార్లు, వాటిని తోయడానికి దిగిన లోకల్ డ్రైవర్లతో మొత్తం కార్ల కాన్వాయ్ ఆగిపోయింది. అందరూ తమ తమ కార్లలోనుంచి దిగి మంచుతో ఆడుకొనే దృష్యాలు, ఫోటోలతో, సెల్ఫీలతో ఆ ప్రదేశమంతా యాత్రికులతో నిండిపోయింది.

ప్రకృతిని, శిఖరాలను, లోయలో పారుతున్న నదిని, ఆకాశంలో మారుతున్న మేఘాలను చూస్తూ రెండు గంటల ప్రయాణం కొనసాగాక ప్రపంచంలోని ఎత్తైన కదుం యో పాస్ 18000 అడుగుల మైలురాయి రానే వచ్చింది. మొత్తం అన్ని కార్లు ఆగాక అందులోని యాత్రికులు క్రిందకు దిగి ఆ మైలురాయి వద్ద ఫోటోల కోసం వరుసలో నిలబడ్డారు.

నాకైతే ఉత్సాహంతో పాటు మానసిక సంఘర్షణ కూడా ప్రారంభమైంది. ఎందుకంటే ప్రపంచంలో ఎత్తైన మోటరబుల్ రోడ్ పైన ప్రయాణం చేస్తున్న విషయం సాహసోపేతంగా ఉంటే ఆప్రాంతంలో కొంచెం సేపైనా గడపాలంటె మరి అక్కడ ఉండే ఆక్సిజన్ మనకు సరిపోతుందా, ఇలాంటి ప్రాంతంలో ఆరోగ్య సమస్యలు వస్తే ఎదుర్కోవడం ఎలా? మా వాహనంలో అయితే ఆక్సిజన్ సిలిండర్ ఉన్నాయి. కాని పార్కింగ్ ప్లేస్ నుండి కర్ దుంగ్ లా పాస్ ఓ మూడు, నాలుగు వందల ఫీట్ల దూరంలో ఉంటుంది. ఇలా మనసులో పరిపరివిధాలుగా ఆలోచనలు సుడితిర్గుతుంటే ఎలాగు ధైర్యం చేసి ఇంత దూరం వచ్చాం. అంటూ ధైర్యం చేసి కర్ దుంగ్ లా పాస్ మైల్ స్టోన్ దగ్గర ఫోటోలకు పోజులిచ్చి మరికొంత సేపు గడిపాంజ అప్పటికి మాత్రం జీవిత ధ్యేయం నెరవేరినట్టుగా, ఒక గొప్ప అనుభూతిని స్వంతం చేసుకున్న ఆనందంతో పాటు, గిన్నిస్ బుక్ రికార్డు సర్టిఫికెట్ సంపాదించినంత ఫీల్ అయితే వచ్చింది.

దారిలో సయాక్ వార్ మెమోరియల్స్ దర్శించుకొని సియాచిన్ ప్రాంతంలో దేశం కోసం ప్రాణత్యాగం చేసిన అమర వీరులకు అంజలి ఘటించి వారి త్యాగాలను గుర్తుకు తెచ్చుకున్నాం.

ఆగుతూ, ఆగుతూ వెళ్ళడం మూలాన ప్రయాణం ఆలస్యం అయి భోజనాల సమయం కూడా దాటిపోయింది. సాయంత్రం నాలుగంటల సమయంలో డిక్ సిట్ మోనాస్టీ చూడ్డానికి వెళ్ళాం.

మోనాస్టీ పరిసర ప్రాంతం వెళ్ళెవరకు విపరీతమయిన వర్షం ప్రారంభమయింది. లడక్ ప్రాంతం అంతా వాతావరణం విషయంలో ఏ నిమిషానికి ఏం జరుగునో’ అన్నట్లుగా ఉంటుంది. కొద్దిసేపు విపరీతంగా ఎండ, కొంతసేపటికి వర్షం, కొంతసేపటికి విపరీతమయిన చలి ఈ విధంగా వాతావరణ పరిస్థితులు ఎప్పుడు మారుతూ ఉంటాయి.

ఈ డిక్ సిట్ మోనాస్టీ 10315 అడుగుల ఎత్తులో 14వ శతాబ్దంలో చాంగ్ జెమ్ తెసరాజ్ జాంగో స్థాపించారు. ఈ మఠం సమీపంలో 106 అడుగుల ఎత్తైన మైత్రేయ బుద్ధ విగ్రహం సయాక్ నదికి ఎదురుగా నుబ్రావ్యాలీ వైపు ఉంటుంది. ఈ విగ్రహం నిర్మాణం ఏప్రిల్ 2006లో ప్రారంభించబడింది. దీనిని దలైలామ 25 జులై 2010న ప్రతిష్టించారు. మూడు ప్రధాన కారణాలతో దీనిని నిర్మించారని చెప్తారు. డిక్ సిట్ విలేజ్ రక్షణ, ప్రక్క దేశాలతో తదుపరి యుద్ధాన్ని నివారించడం మరియు ప్రపంచ శాంతిని ప్రోత్సహించడం. నుబ్రా వ్యాలి, పరిసర ప్రాంతాలలో చలికాలంలో మంచుతో పూర్తిగా కప్పబడ్డాయి. ఈ సమయంలో ప్రజలకు ఈ మఠంలో ప్రాథమిక సౌకర్యాలు కల్పించబడ్డాయి. ఈ మఠంలో మంగోలియన్ మరియు టిబెటన్ గ్రంధాలు కూడా ఉన్నాయి.

డిక్ సిట్ మోనాస్టీ నుండి అతి ఎత్తైన ప్రదేశంలో అతి చల్లని ఎడారిగా పిలవబడే హుందర్ గ్రామంలోని ఇసుక తిన్నెలకు వెళ్ళాం. మంగోలియా నుండి వచ్చి స్థిరపడిన రెండు మూపురాల ఒంటెల పై ప్రయాణించడం ఇక్కడకు వచ్చిన యాత్రికుల సరదా. మేం కూడా ఈ ఒంటెల పై కొంతసేపు ప్రయాణించి ఈ నుబ్రాలోయలోని టెంట్స్ లో బస చేయడానికి సయూక్ నదీ తీరంలో ఉన్న మాకు కేటాయించిన టెం లోకి వెళ్ళాం.

నుబ్రావ్యాలీని వ్యాలీ ఆఫ్ ఫ్లవర్స్ అని కూడా అంటారు. నుబ్రా నది (సియాచిన్ నది అని కూడా పిలుస్తారు) మరియు సయోక్ నది ప్రవహించే అందమైన లోయ ప్రాంతాన్ని నుబ్రా వ్యాలీగా వ్యవహరిస్తారు. సముద్రమట్టానికి 10000 అడుగుల ఎత్తును ఉన్న ఈ ప్రాంతంలో రెండు రాత్రులు టెంట్ లో ఉండటం జరిగింది. ఇది ప్యాంగాంగ్ సో లేక్ వద్ద గడపబోయే ఒక రాత్రికి ప్రిపరేటివ్ గా ఉండే విధంగా ఉపయోగపడుతుంది. యాత్రికుల రద్దీని దృష్టిలో ఉంచుకొని తాత్కాలికంగా నిర్మింపబడ్డ ఈ టెంట్ లో ఒక వరండా, ఒక బెడ్ రూం, ఒక రెస్ట్ రూంతో కల్సి బట్టతో తయారు చేయబడిన ఈ టెంట్ లో, మనం లోపలికి వెళ్ళాక జిప్ తో అన్ని రూములు మూయాల్సి ఉంటుంది. రాత్రంతా విపరీతంగా చలి వల్ల నిద్రలేమిగా ఉన్నా ఒక క్రొత్త అనుభవంతో ఏదో అనిర్వచనీయమైన అనుభూతి పొందగల్గాం.

మరుసటి రోజు ప్రొద్దునే బ్రేక్ ఫాస్ట్ ముగించుకుని ఇండియా పాకిస్థాన్ బార్డర్ లోని చివరి గ్రామమైన తురు అనే గ్రామాన్ని చూడ్డానికి వెళ్ళాం. రెండు గంటల ప్రయాణం తర్వాత హిమాలయా ప్రాంతంలోని కారకోరం రేంజ్ లోని తు తు గ్రామంలో ప్రవేశించాం. ఈ గ్రామం నుబ్రోవ్యాలీలోని సయోక్ నదీ తీర ప్రాంతంలో ఉంది. ఇది ఒకప్పుడు బలిస్తాన్ చక్రవర్తి రాజ్యంలో ఉండే ఈ గ్రామం 13వ శతాబ్దం వరకు బుద్ధిప్ట్ రీజియన్ గా ఉండేది. ఇది 1971 వరకు పాకిస్తాన్ ప్రాంతంలోని కాశ్మీరీ భాగంలో ఉండేది. ఇక్కడ ఉన్న మోనా’ నుండి మౌంట్ పార్క్ కె2ను చూడొచ్చు.

బల్టీ  మ్యూజియంలో 400 సంవత్సరాల క్రితం వాడిన వస్తువులను మనం దర్శించవచ్చు. నేచురల్ కోల్డ్ స్టోరేజ్ ప్రాంతంలో ఫ్రెష్ గా వున్న స్టాక్స్ ను మనం గమనించవచ్చు. 2.2 కి.మీ. దూరంలో ఉన్న పాకిస్తాన్ ఆక్రమించిన గిల్ గేట్ – బల్టిస్తాన్ బార్డర్ ఫెన్ సింగ్ ని టెలిస్కోప్ ద్వారా చూసాం. అప్రికాట్, వాల్ నట్ ఇక్కడ సమృద్ధిగా లభిస్తాయి. 5000 సం||ల క్రితం నిర్మించిన బో క్రాఫోర్ట్ ని యాంగ్బో డైనాస్టీకి సంబంధించిన షయాక్ నదీ తీర ప్రాంతంలో ఉన్న కోట అవశేషాలను సమయాభావం వల్ల చూడలేకపోయాం. తిరుగు ప్రయాణం చేసి హుందర్ ప్రాంతంలోని మా అతిథి గృహమైన టెంట్ కి వెళ్ళాం. ఆరోజు ప్రత్యేక ఆకర్షణగా స్థానిక మహిళా మండలి ఆధ్వర్యంలో నిర్వహించిన లడాక్ గ్రామీణ యువతులు నిర్వహించిన నృత్య కార్యక్రమాల్లో పాల్గొని భోజనం తర్వాత రిలాక్ అయ్యాం .

ఆ మరుసటి రోజు హుందర్ గ్రామం నుండి ప్యాంగాంగ్ సో సరస్సుకి దాదాపు 274 కి.మీ. 8 గం||ల ప్రయాణం చేసి, సాయంత్రం 5 గం||లకి చేరుకున్నాం.

2017 ఆగష్టులో ప్యాంగాంగ్ సో సమీపంలో చైనా | భారత దళాలు పరస్పరం రాళ్ళు విసురుకోవడం, 2020 మే 5-6 తారీఖున సుమారు 250 భారతీయ, చైనా దళాలు ముఖాముఖి తలపడడంతో ప్యాంగాంగ్ సో సరస్సు ప్రముఖంగా వార్తల్లోకి వచ్చింది.

సముద్రమట్టానికి 13862 అడుగుల ఎత్తున ఉండే ఈ సరస్సు అంతర్టీనంగా త్యోనాక్, రమ్ తో – జంట సరస్సులు, న్యాక్ స్సో అనే ఐదు ఉప సరస్సులతో మిళితమై ఉంటుంది. ఈ సరస్సు 134 కి.మీ. పొడవు, 5 మీటర్ల గరిష్ట – 3.1 మీటర్ల వెడల్పు కనిష్టంగా ఉండి 50% శాంతం చైనా భూభాగంలో, 40% ఇండియా భూభాగంలో 10% రెండు దేశాల పరిధిలో ఉన్నది. ఇది చలికాలంలో పూర్తిగా గడ్డకట్టబడి ఉండి వేసవికాలంలో మాత్రం హిమాలయ శిఖరాలను

ప్రతిబింభించే విధంగా స్వచ్ఛంగా ఉన్న నీరు, ఏడు వివిధ రంగుల్లో ఉండి కొన్ని ప్రాంతాల్లో ఫోటో-6 అడుగు భాగం స్వచ్ఛంగా కన్పించేలా ఉంటుంది. ప్రకృతిలో ఉండే స్వచ్ఛదనం, రాత్రిపూట ఆకాశంలోని

నక్షత్రాలు మిలమిలా మెరుస్తూ జీవితంలో మనం ఎప్పుడూ చూడని క్రొత్త ప్రపంచం ఎంతో ఆహ్లాదాన్ని కలిగిస్తుంది. మేము మాత్రం విపరీతంగా చలి ఉన్నా మా రూంకి ఉన్న గ్లాస్

డోర్ సహాయంతో ఆకాశం అంతా పరుచుకొని ఉన్నట్లున్న నక్షత్రాలను తనవి తీరా చూసి ఆనందించాం. మాటలకు, రాతలకు అందని అనిర్వచనీయమైన ఆనందం ఎంతో గొప్పగా అనిపిస్తుంది. లే లో గడిపిన రెండు రోజులు నుబ్రావ్యాలీలోని హుందర్లో గడిపిన అనుభవంతో ప్యాంగాంగ్ సోలోని ఒక రాత్రి

గడపడానికి ఎంతో ఉపయోగపడింది. హై ఆల్టిట్యూడ్ సిక్ నెస్ దాని పర్యావసనాలు కొంచెం అజాగ్రత్తగా ఉన్నా దాని వల్ల వచ్చే సమస్యలు, అతి కష్టంగానైనా అందుబాటులో దొరకని వైద్యులు ఇవన్నీ కలసి మానసిక ధైర్యం ఈ సాహసయాత్రకు ఎంతో ఉపయోగపడతాయి. ఉదయం ప్యాంగాంగ్ సో సరస్సు మీదుగా వస్తున్న సూర్యోదయ చిత్రం ఎంతో అద్భుతంగా అనిపించింది.

ఈ లేక్ ప్రత్యేకత ఏంటంటే ఎప్పుడూ ఊసరవెల్లిలా ఈ లేక్ లోని నీటి రంగు మారుతూ ఉంటుంది. నీటి అడుగుభాగం కూడా స్వచ్ఛంగా కన్పించేలా ఉంటుంది. ఇది -30 డిగ్రీల నుండి -10 డిగ్రీల వద్ద గడ్డకట్టబడి ఉండి చలికాలంలో అనేక రకమైన పక్షులను ఆకర్షిస్తుంది. గడ్డకట్టిన లేక్ లో నిర్వహించబడే ట్రెక్కింగ్ ఇక్కడ ప్రత్యేకత. మంచు చిరుతలు ఉండే ఒకే ఒక్క ప్రదేశం లడక్ ఈ లేక్ చలికాలంలో పూర్తిగా గడ్డకట్టి ఉంటుంది.

ఆ మర్నాడు ఉదయం బ్రేక్ ఫాస్ట్ ముగించుకొని యాత్ర కొనసాగింపుగా ఆ చివరి రోజు ఫోటో-7 సాహసయాత్ర మళ్ళీ కొనసాగింది. తిరుగు ప్రయాణం 150 కి.మీ దూరం ప్రపంచంలోనే రెండో

ఎత్తైన ప్రదేశమైన చాంగ్లాపాస్ 17857 అడుగుల ఎత్తున గల ఈ ప్రాంతంలో చాలా వరకు ల్యాండ్ స్టెడ్స్ జరగడం మూలాన డ్యామేజి అయిన రోడ్లతోను, విపరీతంగా మంచుపడి వాటి ప్రవాహంతో కొట్టుకుపోయిన రోడ్లపై బ్రిడ్జిల నిర్మాణంవల్ల ప్రయాణం ఆగుతూ, సాగుతూ సాగింది. బార్డర్ రోడ్ ఆర్గనైజేషన్ ఆధ్వర్యంలోని ఉద్యోగులు అంత చలిలోను, నిరంతరం శ్రమిస్తూ రోడ్ల నిర్మాణానికి, యాత్రికుల సౌకర్యం కోసం చేస్తున్న ఏర్పాట్లు చూస్తే వాళ్ళ త్యాగ నిరతికి మనసులోనే జోహార్లు సమర్పించుకోవడం జరిగింది.

దాదాపు 6 గం||ల సాహసయాత్ర ముగించుకొని, లేప్లో ఇంకా చూడాల్సిన షేప్యాలెస్లోకి ప్రవేశించాం. దీన్ని 10వ శతాబ్దంలో ల్యాచెన్ పాల్గగాన్ అనే బుద్ధ గురువు నిర్మించారు ఇది లేహ్ సిటికి 15 కి.మీ దూరంగా ఉన్న లేహ్ – మనాలి రోడ్డులో 11204 అడుగుల ఎత్తులో ఉంది. లడక్ కి గతంలో వేసవికాలంలో క్యాపిటల్ గా ఉన్న ఈ ప్రాంతంలో బుద్ధుని అవతారమైన షాక్యముని బుద్ధ రెండవ అతిపెద్ద స్థూపం 39 అడుగుల ఎత్తులో ఉంది. ఇక్కడ అత్యంత ఎత్తుపైన ఉన్న ఈ ప్యాలెస్ పై భాగం నుండి చూస్తె చుట్టు ప్రక్క సింధునది ప్రాంతాలు ఎంతో అందంగా కన్పించి టూరిస్ట్ స్పాట్ లాగా వెలుగొందుచున్నది. షాక్యముని బుద్ధస్థూపం దర్శించుకొని అక్కడి నుండి లేహ్ ప్రాంతంలోని చివరి టూరిస్ట్ ప్రాంతమైన తిక్ సె మోనా’ దర్శించుకోవడానికి వెళ్ళాం.

థిక్ సె మోనాస్తి లడక్ లోని అతి పెద్ద మానాస్టీల్లో ఒకటి. ఇది 11800 అడుగుల ఎత్తులో ఉంటుంది. దాదాపు 12 అంతస్తులుగా ఉన్న ఈ మోనా’ పైకి ఎక్కడానికి కొంత ఆయాసపడ్డాం. ఎందుకంటే ఉదయం నుండి నిరంతరంగా ప్రయాణం చేయడం, చలీ ఇబ్బంది పెట్టాయి. ఈ 49 అడుగుల ఎత్తైన మైత్రేయ బుద్ధ విగ్రహం. 1970లో 14 దలైలామాచే ప్రారంభించబడ్డ ఈ రెండంతస్తుల విగ్రహంలో అతి ముఖ్య ఆకర్షణ.

చివరిదైన థిక్ సె మోనాస్టీ దర్శించుకొని లేహ్ లోని మా హోటల్ కి చేరుకొని మరుసటి రోజు తిరుగు ప్రయాణానికి సిద్ధం అయ్యాం.

మరుసటి రోజు ఉదయం గడిచిన వారం రోజుల యాత్ర తాలూకు జ్ఞాపకాలతో అందరికీ వీడ్కోలు పల్కుతూ, ఎయిర్ పోర్ట్ కు వెళ్ళాం. మధ్యాహ్నం వరకు నిరీక్షించినా ఆరోజు రావలసిన ఫ్లైట్ క్యాన్సిల్ అవడం మూలాన, (వాతావరణ పరిస్థితులు అని కొందరంటె, సాంకేతిక కారణాలు అని మరికొందరు చెప్పారు) మళ్ళీ తిరిగి మా హోటల్ కి వెళ్ళి ఆ మరుసటి రోజు ప్రయాణంతో మా లడయాత్ర సుసంపన్నమైంది.

జీవితంలో అత్యద్భుతమైన సాహసయాత్రగా, చిరస్మరణీయ జ్ఞాపకాలతో మాయాత్ర ముగిసింది.

తప్పు తప్పే…

పక్కనే

కట్టుకున్న భర్త

అటు పక్కన సమయం చూసి

ప్రియురాల్ని కాటువేయాలని చూసే

పొంచి ఉన్న ప్రియుడు

క్షణంలో ‘భార్య’ గల్లంతు

భర్త ‘పరేషాన్’

ఇదీ ఇప్పటి సంస్కృతి

ఇది ప్రియుడి తప్పా

ప్రియురాలి తొందరపాటా….

ఏమై పోతుందీ ‘నవల’

ఎటు పోతుందీ ‘యువత’

(ఇటీవల విశాఖపట్నం బీచ్ లో జరిగిన సంఘటన ఆధారంగా)

నగరం తోడు

ఈ నగరం గమ్మత్తైన కిమ్మిక్కు

ఎడ తెరపి లేని వాన దెబ్బకు

త్రవ్విన రోడ్లపై

ట్రాఫిక్కంతరాయ కలిగి

ఏ హాస్పిటల్లోని పుట్టవలసిన పసిగుడ్డు

ఏ అంబులెన్స్ లోనో, ఏ ఆటోలోనో

పుట్టలేక పుట్టి ఏ తల్లికి గర్భశోకం

ఎప్పుడు ఎలా

ఈ మహానగరం ‘రోడ్లు’

కలిగిస్తాయో తెలియదు కదా….

ఆధారములు

*****

అడ్డం

**

01. దినుసుల గంధం కోసం నూరే రాయి (2)

03. భారతీయ దృశ్యశ్రవణ మాధ్యమం తెలుగు రూపంలో  (5)

07. అపుణ్యుడు చిరాయువు అంటారు (2)

09. తన్మయత్వం (3)

11. సముద్రం మెడ (2)

12. దయగల చురకత్తి (4)

14. పొల్లు మాంసం (2)

16. భార్యాభర్తలు (4)

18. పదములు కలిగిన సంఖ్య (2)

20. కొరడా (2)

22. డొల్లుగింజ (2)

23. దండు (2)

24. నెమ్మది కవి (3)

26. పరిఖ ఎటుచూచినా (3)

28. వివరంగా భూమి (3)

29. పొందాలనే కోరిక (3)

31. … ప్రభూ! మనసు (2)

33. బయట కాదు (3)

34. సంతకం రాత (2)

36. విశ్వామిత్ర పిత (2)

38. పూర్తిగా యావ తీరగ (4)

41. భవుడు (5)

44. కొయ్యముక్క తుంగ కాదు (2)

46. వివరం (2)

47. భిన్నంలో భాగములను తెలిపే కొంచెం (2)

49. పాలకూర భూమి(2)

50. భద్రంగా (4)

51. అశ్వినీ నక్షత్రం (4)

నిలువు

**

01. సత్యవంతుడు (5)

02. కొత్త దురద (2)

04. నరకంలో తీరు (2)

05. వెన్న (3)

06. మోసాలు (4)

07. చేయి (2)

08. కోకిలకోకిలలు చెల్లాచెదరగు (6)

10. మెఱుపు (2)

13. క్షీరం వంతు (2)

15. దీవి (2)

17. ధ్వజం (3)

18. తిరుగువాడు (3)

21. శతకంలో కాలప్రమాణం (2)

23. పశువు వీపు (2)

25. రక్తం పారేది దీనిలో (3)

27. అమావాస్య చూపు (2)

28. ద్రవ్యం (2)

30. ఆహ్వానపత్రికలో కుటుంబసభ్యులు, సేనతో ..(6)

31. పైనుండి చల్లు (3)

32. వేపుడుకు ప్రసిద్ధమైన గడ్డ (5)

35. మమతల బంగ సోదరి (2)

37. విడత  (2)

39. ఉష్ణం (2)

40. ప్రసిద్ధచారిత్రక చిత్రకారుడు (4)

42. వెలుగు తోడు (2)

43. నేను కాదు నువ్వు లు (3)

45. అర రోగి (2)

48. వంగజేయు (2)